Nhằm giúp các em học sinh dễ dàng hệ thống hóa kiến thức và nội dung tác phẩm trong chương trình Ngữ văn 7, chúng tôi biên soạn bài Sơ đồ tư duy Cảm nghĩ trong đêm khuya hay nhất, dễ nhớ, hay nhất với đầy đủ các nội dung như: Tìm hiểu chung về tác phẩm, tác giả, bố cục, dàn ý phân tích, bài văn mẫu phân tích,…. Hi vọng thông qua Sơ đồ tư duy Cảm nghĩ trong đêm thanh tĩnh sẽ giúp các em nắm được nội dung cơ bản của bài Cảm nghĩ trong đêm thanh tĩnh.
A. Sơ đồ tư duy Cảm nghĩ trong đêm thanh tĩnh
B. Đọc bài Cảm nghĩ trong đêm thanh tĩnh
I. Tác giả
– Lí Bạch (701-762), nhà thơ nổi tiếng Trung Quốc đời Đường, hiệu là Thái Bạch, hiệu là Thanh Liên cư sĩ, quê ở Tam Cúc.
– Năm 5 tuổi, gia đình định cư ở làng Thanh Liên, huyện Xương Long xứ Miên Châu (Tứ Xuyên) nên nhà thơ thường coi Tứ Xuyên là quê hương.
– Lí Bạch được mệnh danh là “nhà thơ”.
– Đặc điểm thơ Lý Bạch:
Biểu hiện của một tâm hồn tự do, phóng khoáng.
+ Hình ảnh thơ thường trong sáng, tráng lệ.
+ Ngôn ngữ tự nhiên mà điêu luyện.
+ Ông thường viết rất hay về chiến tranh, thiên nhiên, tình yêu và tình bạn.
II. Nghiên cứu chung về tác phẩm
1. Thể loại
– Thể thơ: Ngũ ngôn tứ tuyệt.
– Khác với thể thơ của thể thơ ngũ ngôn Đường luật (trong Tống Gia Hoàn Kinh Sự):
+ Đây là thể thơ ra đời trước thời Đường – trước các thể thơ Đường luật.
+ Không gò bó, bắt buộc tuân thủ các quy tắc, khuôn phép như thơ Đường.
+ Số chữ trong câu là 5 chữ, nhưng số câu không hạn chế.
2. Xuất xứ, hoàn cảnh sáng tác
– Bản dịch bài thơ Cảm nghĩ trong đêm thanh tĩnh do Tương Như dịch, in trong sách Đường đời tập II, NXB Văn học ấn hành năm 1987.
– Cuộc đời Lí Bạch là những năm tháng phiêu bạt giang hồ, đi khắp thiên hạ để luận bàn, thăm thú. Tuy nhiên, ông không bao giờ quên quê hương của mình. Vào một đêm trăng, nhìn cảnh trong đêm, nhà thơ nghĩa cảnh mà làm bài thơ Tình Dã Tử.
3. Bố cục: 2 phần
– Phần 1: (hai câu đầu): Cảnh trăng sáng và tâm trạng của tác giả.
– Phần 2: (hai câu còn lại): Nỗi nhớ quê hương da diết của tác giả.
4. Giá trị nội dung
Bài thơ thể hiện một cách nhẹ nhàng mà thấm thía nỗi nhớ quê hương của một người xa quê, xa quê trong cảnh đêm trăng thanh tĩnh.
5. Giá trị nghệ thuật
– Hình thức ngôi sao năm cánh cổ xưa.
– Ngôn ngữ giản dị mà tinh tế.
– Sự kết hợp hoàn hảo giữa miêu tả và biểu cảm.
– Nghệ thuật cho sự tinh tế.
III. Lập dàn ý để phân tích tác phẩm
1. Hai câu thơ đầu: Cảnh trăng sáng và tâm trạng của tác giả.
– Cảnh đêm trăng:
+ Không gian: “sàng” – đầu giường, đây là một dụng ý nghệ thuật của tác giả, ánh trăng được tác giả cảm nhận rất gần với vị trí của mình.
+ So sánh: ánh trăng – sương trên mặt đất, gợi hình ảnh đêm trăng rất sáng, ánh trăng bồng bềnh như chốn bồng lai tiên cảnh.
+ “Ánh sáng”: ánh trăng đến với nhà thơ như một người tri kỉ, một người bạn tâm sự giản dị mà bất ngờ.
⇒ Cảnh rất nên thơ, lãng mạn, đêm trăng huyền ảo, đẹp như chốn bồng lai.
– Tâm trạng nhà thơ: “ngỡ” – nghĩ:
+ Tâm trạng ngạc nhiên, bất ngờ.
+ Cảm giác say, tỉnh, nửa thực nửa ảo.
+ Băn khoăn, lo lắng, đầy lo lắng.
⇒ Hai câu thơ đầu vừa tả cảnh vừa tả tình; đó là một đêm trăng đẹp với tâm trạng ngỡ ngàng, bâng khuâng của nhà thơ.
2. Hai câu thơ cuối: Nỗi nhớ quê hương của tác giả.
– Từ vang được dùng với 2 nghĩa:
+ Nhìn ra xa – chỉ hành động nhìn trăng ở phương xa của nhà thơ.
+ Mong ngóng, nhìn về quê hương đã lâu không được về thăm.
→ Từ “vọng” đã diễn tả tâm trạng nhớ quê hương da diết của nhà thơ.
– Nhà thơ sử dụng phép đối lập giữa hai hình ảnh: điệu bộ cái đầu – cái đầu thơ → giúp câu thơ trở nên song hành, nhịp nhàng, đồng thời tạo sự chuyển đổi:
+ Ngẩng đầu – ngước lên → nhìn ánh trăng đẹp của thiên nhiên – ánh trăng đang soi xuống vạn vật và có lẽ cũng soi cả quê hương của nhà thơ – gợi lên nỗi nhớ quê hương da diết.
+ Cúi đầu – nỗi nhớ → Hành động này tượng trưng cho hành động nhìn vào nội tâm của nhân vật trữ tình – đối diện với nỗi nhớ sâu thẳm trong lòng.
– Ở 2 câu thơ cuối, tình cảm của nhân vật trữ tình được bộc lộ trực tiếp, không ẩn khuất sau cảnh vật như 2 câu thơ đầu: “tư hương” – nỗi nhớ quê hương được bộc lộ trực tiếp, tình yêu trong đêm đã thổ lộ trái tim của chính mình.
→ Trong đêm thanh vắng, một mình đối diện với ánh trăng hiu quạnh, lạnh lẽo đã tạo cơ hội, tình huống để nhà thơ bộc lộ nỗi lòng – đây là thủ pháp quen thuộc của thơ ca trung đại: tả cảnh ngụ tình.
IV. Phân tích
Thơ xưa thường nói về thiên nhiên. Thiên nhiên như một người bạn để nhà thơ chia sẻ tâm tình. Thơ Lý Bạch cũng nhắc đến thiên nhiên, đặc biệt là trăng, trăng trong thơ Lý Bạch là trăng tròn. Có những bài hát, vầng trăng như một người bạn cùng vui với Lí Bạch, cũng có những bài lấy ánh trăng làm cái cớ để ông giãi bày tâm tư, tình cảm. Và bài Cảm nghĩ trong đêm thanh tĩnh là một trong những bài như vậy.
Có thể thấy, hai câu mở đầu bài thơ Cảm nghĩ trong đêm thanh tĩnh của Lí Bạch đã cho người đọc cảm nhận được cảnh đêm trăng và tâm trạng của nhà thơ:
Sàng tiền trước bình minh
Nghi sương thượng địa
(Ánh trăng trên đầu giường
Tôi nghĩ rằng mặt đất được bao phủ bởi sương)
Hai câu thơ đã vẽ nên cảnh một đêm trăng. Trời đã về khuya, cả không gian trở nên tĩnh lặng hơn bao giờ hết và rồi trong không gian ấy, ánh trăng soi rọi khắp nơi. Có lẽ dạ quang nhất là trên đầu giường của tác giả. Từ sàng với nghĩa là đầu giường đã được tác giả sử dụng rất độc đáo, nó cho thấy vị trí của ánh trăng rất gần gũi với tác giả và có tác động trực tiếp đến tâm trạng, cảm xúc của nhà thơ. Ngoài ra, với việc sử dụng hai từ “sáng” và “sáng” cùng nét đã nhấn mạnh nghĩa “sáng”, làm nổi bật độ sáng của ánh trăng trong đêm khuya. Đặc biệt, với hình ảnh so sánh ánh trăng với những giọt sương trên mặt đất, tác giả đã vẽ nên một bức tranh đầy ánh trăng, lung linh, huyền ảo, bồng bềnh như trong cõi thần tiên.
Không chỉ miêu tả đêm trăng, hai câu thơ còn thể hiện cảm xúc của tác giả. Tâm trạng ấy được thể hiện rõ nét qua từ nghi vấn, nó vừa thể hiện tâm trạng ngỡ ngàng, ngạc nhiên của tác giả vừa là sự trăn trở, lo lắng của nhà thơ. Như vậy, hai câu thơ mở đầu bài thơ vừa tả cảnh đêm trăng vừa bộc lộ tâm trạng của nhân vật trữ tình.
Nỗi nhớ quê hương dâng lên như sóng biển. Chứng tỏ đây là tình cảm thường trực trong tâm hồn tác giả, dù chỉ một cớ nhỏ cũng có thể khơi dậy. Bằng một vài nét chấm phá đơn giản, tác giả đã vẽ nên một nét phác thảo làm nền cho những suy tư nội tâm. Tình ẩn trong cảnh, cảnh chứa chan tình:
Cử chỉ đầu tiên của mặt trăng,
Đầu tư cho quê hương.
(Ngẩng đầu nhìn trăng sáng,
Cúi đầu nhớ quê hương.)
Hai câu thơ cuối là sự trở về của tâm hồn nhà thơ trong hai thể thiền rất quen thuộc trong thơ Đường: thực và hoài, nhớ và tưởng. Thơ Đường là thơ tương phản và hài hòa. Hai câu thơ trên là một ví dụ mẫu mực cho ý kiến đó. Phép đối thể hiện ở cả đối lập, đối giọng, đối lập: “nhập đầu”, “vọng nhớ”, “minh nguyệt – quê hương”. “Ngẩng đầu nhìn lên” (ngước lên) là hướng ngoại, hướng ngoại. Còn “tư đê” (cúi đầu nhớ) là hướng nội, hướng vào hoài niệm, hoài niệm. Điểm định hướng của hai quan điểm đối lập là “minh nguyệt” và “quê hương”. Giữa “trăng sáng” và “quê hương” ấy có một mối quan hệ hữu cơ. “Trăng sáng” vừa là hình ảnh thực, vừa là nhịp cầu quê hương, nối quá khứ với hiện tại. “Nhìn trăng sáng nhớ quê hương” bởi trăng đã trở thành biểu tượng cho hình ảnh quê hương. Đó là mặt trăng trên núi Emi trong quá khứ. Vầng trăng từ thuở ấu thơ luôn ám ảnh trong tâm hồn tác giả, trở thành nỗi nhớ thường trực, không nguôi. “Chỗ quê” là quê cũ, kỉ niệm tuổi thơ về mảnh đất Ba Thục, những người thân yêu…. “Quê hương xưa” là sự gắn bó đã trở thành máu thịt lắng đọng thành một phần tâm hồn tác giả, luôn hiện về trong nỗi nhớ, trong những lúc tĩnh lặng nhất của tâm hồn. “Miền quê” là những gì đẹp nhất, thân thương nhất đối với mỗi con người. Xa mãi nhớ quê. Đi đi và không bao giờ trở lại. Đến đây, chúng tôi liên tưởng đến hai câu thơ của Thôi Hiệu:
Quê hương trong bóng hoàng hôn
Trên sông khói sóng buồn ai?
(Hoàng Hạc Lâu – Thôi Hiếu)
Ở Thôi Hiệu, khói sóng trên sông trong chiều mờ khiến lòng không nguôi nỗi nhớ quê cũ. Ngày xưa người bỏ bến, đêm trông trăng, lòng nhớ thương biết bao. Bởi vậy, bến nước hay vầng trăng đều gợi nhớ quê nhà. Đoạn thơ không chỉ gửi gắm tình yêu quê hương đất nước mà còn khắc sâu một tư thế hoài niệm “đầu tư quê hương”. Tình quê cứ thế lan tỏa, lan tỏa trong lòng người đọc.
Với ngôn ngữ biểu cảm, bài thơ đã thể hiện được tình yêu quê hương tha thiết, sâu nặng của người con xa xứ. Có thể nói, thơ Lý Bạch thể hiện tình yêu quê hương, đất nước một cách chân thành. Trong đó bài thơ Cảm nghĩ trong đêm thanh tĩnh có thể coi là bài thơ hay nhất viết về tình yêu quê hương đất nước, tác giả đã tinh tế lấy khung cảnh thiên nhiên xung quanh để thể hiện nỗi nhớ quê hương da diết.
V. Vài nhận xét về tác phẩm
Những bài thơ về nỗi nhớ nhà:
Xã khan Minh Nguyệt yêu lang
Một nén nhang giữa năm châu
(Bài Cư Dị, Từ Hà Nam kinh loạn)
Đêm trăng sáng năm nơi
Cùng tâm tình, vài dòng.
(Khương Hữu Dụng dịch)
Xem thêm sơ đồ tư duy các bài văn, bài văn lớp 7 hay, chi tiết:
Các bài giải bài tập lớp 7 sách mới có:
Giải bài tập lớp 7 theo sách mới môn học